Yerküre

Dünya Güneş Sistemi oluştuğunda kızgın bir gaz kütlesi halindeydi.

Zamanla ekseni çevresindeki dönüşünün etkisiyle (açısal momentum) dıştan içe doğru soğumuş böylece iç içe geçmiş kabuk manto ve çekirdekten oluşan farklı sıcaklıktaki katmanlar oluşmuştur.

Önce en ağır olan demir merkeze doğru çökerek çekirdeği sonra yine erimiş halindeki silikat kayaçları kristalleşerek mantoyu meydana getirmiş daha sonra mantonun bir kısmı tekrar eriyerek sıvı hale gelmiş ve yüzeye doğru yükselirken soğuyup yoğunlaşarak bugünkü kabuğu meydana getirmiştir.

KABUK (Crust) -Taşküre:
Dünyamızın çevresini ince bir zar gibi saran yer kabuğu bugün üzerinde yaşadığımız karaları ve okyanus tabanını içerir. Yer kürenin toplam hacminin % 2'den azını, kütlesinin ise yüzde 4'ünü oluşturur. Daha derin tabakalara oranla düşük yoğunlukta ve katı yapıdadır. Yer kabuğunun okyanus tabanlarında kalan kısmı oldukça ince (5-10 km), kıtalardaki kısmı ise daha kalındır (30-40 km). Dağlık alanlarda ise 70 km ye kadar uzanır 2900 km derinliğe kadar devam eder. Daha çok silisyum ve alüminyum içeren granit(sert, kristal yapılı minerallerden meydana gelen magmatik külte) taşlardan oluşması nedeniyle sial 'de denir. Okyanus tabanlarında granit yapının yerini bazalt (silisyum-magnezyum içeren volkanik kaya kütlesi) kayaçlar alır.

Litosfer (Lithosphere):
Kabuk ve Üstmantonun sert ve kırılmaz tabakasını içine alır.
Litosfer'in altında ise üst manto'nun akışkan bölgesi olan Magma yer alır.



MANTO (Mantle):
Yer kabuğu (litosfer) ile çekirdek arasındaki katmandır. 100-2800 km derinliklerde bulunan mantonun yoğunluğu 3,3-5,5 g/cm3 sıcaklığı 600-3700 °C arasında değişir.Yer kürenin toplam hacminin %82'den fazlasını, kütlesinin ise %67'sini, yarıçapının ise %45’ni oluşturur.. Yapısında oksijen, silisyum, magnezyum, nikel ve demir bulunmaktadır. Manto genelde katı olmakla beraber akışkanlığı(viskozite), beklenenin tersine, sıcaklıkların daha yüksek olduğu derin tabakalarda yüzeye göre daha azdır. Bunun nedeni derinlerdeki yüksek basınç altında mineral bileşikliklerin ergime sıcaklıklarının ortam sıcaklığına oranla çok yüksekte kalmasıdır. Üst Mantodaki bu akışkan alanlara magma denir. Mantodaki akışkanlık bir noktadan diğer bir noktaya, konveksiyon olarak isimlendirilen bir işlemle akabilir. Burada oluşan konveksiyonda, daha sıcak olan magma yükselir, soğur, katılaşır ve Üst Manto'daki daha soğuk kayaların batmasına neden olur. Batan bu kayalar, tekrar ısınır, erir ve yükselir. Bu devinim, Litosfer'deki levhaların hareket etmesine neden olur.

Kabuk ile manto arasındaki sınıra Mohorovicic Süreksizliği (Moho) denilir. Bu kesimde yoğunluğa bağlı olarak sismik P dalgalarının hızı litosferde 7.2 km/sn iken, mantonun üst kısmında 8.1 km'ye çıkar.

1. Üst Manto (Asthenosphere-astenosfer):
Yüksek yoğunluklu bileşiklikler mantonun alt kesimlerine toplanmasıyla litosferin hemen altında 100-400 km derinliklerde plastik özellik gösteren, yoğunluğu 3.3-4.3 gr/cm3 arasında, bileşiminde ultrabazik ve ultramafik yani fazla miktarda [alkali] madde ve [mineral] içeren [magma] veya ergimiş malzeme bulunan bir tabaka oluşmuştur. sıcaklığı 500 °C to 900 °C arasında değişir. Bu tabaka yerkürenin kendi ekseni etrafında dönmesiyle (açısal momentum) Yerkabuğu parçaları veya plakalar, üst mantonun üzerinde yüzerler. (Sismik hareketler-deprem) P dalga hızı 10.7-11 km/sn'yi bulur.

2. Orta Manto (the transition zone): Üst ve Alt manto arasında 400-700km lik derinlikte bir geçiş bölgesi oluşturur. Yerkabuğu hareketleri ile volkanizma için gerekli enerjiyle iç kuvvetlerin kaynağını teşkil eder.

3. Alt Manto (Mesosphere-mezosfer): 700-2900 km derinlikleri arasında uzanan kısmında ise alt manto başlar; sıcaklığı 1900-3700 °C arasında değişir. Bu Tabakada [demir] ve [magnezyum] [silikat silikatları] egemen durumdadır. Bundan dolayı alt mantonun alt kısmında yoğunluk 5.5'e kadar çıkmaktadır. P dalga hızı ise 13.6 km/sn'ye ulaşır.

ÇEKİRDEK (Core):

2.900 kilometre derinlikten dünyanın merkezine (6.370 km) kadar uzanır (3400 km yarıçapında). Yoğunluk ve ağırlık bakımından en ağır elementlerin (Fe-Ni) bulunduğu bölümdür. Mantodan çekirdeğe geçişte ani yoğunluk artışı görülür. Dünya’nın en iç bölümünü oluşturan çekirdeği, 2200 km yarıçapında dış çekirdek ve 1200km yarıçapında iç çekirdekten oluşur. Dış çekirdek içindeki sülfür ve oksijen nedeniyle ergime noktası düştüğü için sıvı halde bulunan nikel ve demirden oluşuyor. Dış çekirdek te yoğunluk 10gr/cm3, P dalga hızı 8.1 km/sn dir.

İç çekirdekte bulunan demir-nikel karışımı çok yüksek basınç ve sıcaklık (5100 oC) etkisiyle yüksek basıncın ergime sıcaklığını yükseltmesi nedeniyle katı -kristal halde bulunacağı tahmin edilmektedir. İç çekirdekte yoğunluk 13gr/cm3' yi bulur.

Dünyanın manyetik alanın kaynağıdır.

------------------------------------------------------------------------------------

The Early Earth and Plate Tectonics (National Geograpics)